Με αφορμή το βιβλίο «Θυμός – Γίνε επιστήμονας του εαυτού σου!» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ηδύφωνο, ο συγγραφέας του βιβλίου και ψυχολόγος Μιχάλης Μπατάκης παραχώρησε στα Ψυχο-γραφήματα μια συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης. Η συζήτηση ξεκίνησε από το θέμα του θυμού και άλλων συμπεριφορών που δεν επιτρέπουν στους ανθρώπους ν’ αναπτυχθούν όσο θα μπορούσαν σύμφωνα με το δυναμικό που διαθέτουν και κατέληξε με την ενημέρωσή μας για τις καινοτόμες εφαρμογές για την ψυχική υγεία, τις οποίες ο κ.Μπατάκης έχει δημιουργήσει.

​

​

Μιλήστε μας για το βιβλίο σας «Θυμός – Γίνε επιστήμονας του εαυτού σου!». Για ποιον λόγο επιλέξατε αυτό το θέμα και σε ποιους απευθύνεται; Τι θα θέλατε να έχει πάρει ο αναγνώστης κλείνοντάς το;

O θυμός είναι ένα βίωμα, μια έντονη κατάσταση, που χωρίς να συνιστά ιδιαίτερη ψυχοπαθολογική διαγνωστική κατηγορία, ως σύμπτωμα εμφανίζεται σε πολλά προβλήματα που έχουν να κάνουν με την ψυχική μας ευεξία. Ωστόσο, ακόμα και σε μικρότερο βαθμό, η καθημερινότητά μας μπορεί να χαρακτηρίζεται από μικρές δόσεις θυμού είτε γιατί πήγαμε σε μια υπηρεσία και μας εξόργισε η συμπεριφορά του υπαλλήλου, είτε η διαφωνία του συναδέλφου μας, είτε η συμπεριφορά της συντρόφου μας στη διάρκεια μιας συζήτησης, είτε με τη συμπεριφορά ενός οδηγού που μας τρόμαξε με την αδικαιολόγητη χρήση της κόρνας του κλπ. Αυτές οι μικρές καθημερινές δόσεις θυμού αφενός δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν επηρεάζουν τη διάθεσή μας με τρόπον τινά πιο μόνιμο τρόπο, και άρα και τις διαπροσωπικές μας σχέσεις (π.χ. λέμε «μάλωσα το πρωί μ’ έναν  τύπο στη στάση και μου χάλασε όλη τη διάθεση») κι αφετέρου αποτελούν αφορμές να σκεφτούμε ότι τίποτα δε λειτουργεί σωστά σε αυτή τη χώρα, ή ότι οι άνθρωποι είναι σκάρτοι ή ανόητοι κ.λπ κ.λπ. Το βιβλίο δεν ασχολείται με τον θυμό που εμπεριέχεται σε μια επιθετική συμπεριφορά όπου το υποκείμενο του θυμού την υιοθετεί σκόπιμα για να πετύχει έναν στόχο του (εδώ η αντιμετώπιση τέτοιων συμπεριφορών συνίσταται στη συστηματική μη επιβράβευση αυτής της συμπεριφοράς). Θα ήμουν ικανοποιημένος αν ο αναγνώστης στο τέλος του διαβάσματος του βιβλίου, αντιμετώπιζε τις σκέψεις του  με μια διάθεση εποικοδομητικής αμφισβήτησης, μάθαινε 2-3 τρόπους να βάζει τις σκέψεις του σε μια σειρά, με τρόπο που να προσθέτει στην προσωπική του ευεξία και αποκτούσε μια ιδέα ψυχολογικής σκέψης. Είναι απίθανο το πόσοι πολλοί Έλληνες δεν γνωρίζουν βασικές, πρακτικές γνώσεις ανθρώπινης συμπεριφοράς, γνώσεις που άλλοι λαοί τις γνωρίζουν από τα Γυμνασιακά τους χρόνια. Γνώση χρήσιμη όχι μόνο όσον αφορά τον εαυτό τους αλλά και για την ανατροφή των παιδιών τους, την ποιότητα των διαπροσωπικών τους σχέσεων κλπ.

​

Πολλές συμπεριφορές προκαλούνται από αυτόματες σκέψεις. Μπορεί κάποιος να απαλλαγεί από αυτές και αν ναι, πώς;

Δε θα έλεγα ότι μπορεί, εκτός κι αν γίνει… γιόγκι. Μπορεί όμως να τις ελέγξει αποτελεσματικά και πραγματικά. Αυτό είναι περισσότερο επιθυμητό. Χιουμοριστικά θα πω ότι, εν απουσία πειρασμών η αγιοσύνη έχει λιγότερη αξία. Οι αυτόματες σκέψεις, μας έρχονται στο νου ως αυτόματη αντίδραση σε ένα εξωτερικό ή εσωτερικό ερέθισμα. Ο Σκίνερ (Skinner), αυτός ο μεγάλος συμπεριφοριστής, ισχυρίζεται ότι ακόμα και οι σκέψεις μας αποτελούν μαθημένη συμπεριφορά, που με την επανάληψη έγιναν αυτόματες. Για να τις ελέγξει αποτελεσματικά κάποιος, θα πρέπει πρώτα να τις παρατηρήσει και να τις υποβάλλει σε ένα είδος ελέγχου με την πραγματικότητα. Π.χ. τι ωφελεί αν η αυτόματη σκέψη μας είναι δυσλειτουργική και μας κάνει να υιοθετούμε συμπεριφορές των οποίων τα μεσοπρόθεσμα αποτελέσματα είναι τα αντίθετα από αυτά που καταρχήν επιδιώκαμε; (π.χ. στην περίπτωση της παθολογικής ζήλιας).

​

Πώς κάποια «πιστεύω» μπορούν να επηρεάζουν τη ζωή μας σε σημείο που να μην είμαστε ελεύθεροι;

Θα το θέσω με ένα παράδειγμα. Κατά βάθος πιστεύω ότι έχω μεγάλη μύτη και αυτό με κάνει άσχημο. Αυτό με αποθαρρύνει να μιλήσω στην ωραία κοπέλα που φανερά μου δίνει «σήματα» ότι θα ήταν ανοιχτή σε ένα φλερτ μαζί μου. Όμως εγώ, βρίσκω ένα σωρό προφάσεις για να αποφύγω αυτό που με στρεσάρει (η πιθανότητα της απόρριψης επειδή κατά βάθος πιστεύω ότι είμαι άσχημος) όπως για παράδειγμα, σκεπτόμενος ότι τώρα δεν είναι η κατάλληλη στιγμή, θα της μιλήσω αν την ξανασυναντήσω ή ότι θα της μιλήσω αν κάνει αυτή την αρχή κλπ. Έτσι χάνω μια, εν δυνάμει, καλή ευκαιρία να γνωρίσω έναν άνθρωπο που θα μπορούσε να αποδειχθεί ο άνθρωπος της ζωής μου ή τουλάχιστον έναν ενδιαφέροντα άνθρωπο που θα μπορούσα να κάνω παρέα… Συνεπώς, υπό αυτή την έννοια, ο περιορισμός της ελευθερίας μας αντικατοπτρίζεται σε περιορισμό των επιλογών μας. Πολλά χρόνια πριν, δύο ογκόλιθοι της σύγχρονης ψυχολογικής σκέψης, ο Σκίνερ και ο Μπεκ (Beck), σε μια ραδιοφωνική συζήτηση σχετικά με το πόσο ελεύθερος είναι ο σύγχρονος άνθρωπος, κατέληξαν ότι στην πραγματικότητα ο όρος ελευθερία σημαίνει δυνατότητα επιλογής ανάμεσα σε 5-6 επιλογές. Υπό την επίδραση των περιοριστικών πιστεύω μας, αυτές οι επιλογές μπορεί να γίνουν ακόμα λιγότερες. Ελλείψει δε, των κατάλληλων δεξιοτήτων, προκείμενου να επιτύχουμε έναν στόχο ζωής, αυτές μπορούν ακόμα και να μηδενιστούν.

​

Στο βιβλίο σας αναφέρετε για το άγχος και τις ατομικές διαφορές. Πείτε μας τι εννοείτε και σε τι αναφέρεστε βάζοντας στο κάδρο τις ατομικές διαφορές;

Κατ’ αρχήν επί τη ευκαιρία, να καυτηριάσω τις απαράδεκτες αγγελίες τύπου “Ζητείται ενθουσιώδης και εμφανίσιμος νέος, κάτω των 40 για εργασία….” που υποβιβάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα στην εργασία και δημιουργούν διακρίσεις. Σε άλλες «κακές» νεοφιλελεύθερες χώρες τέτοιες αγγελίες έχουν εκλείψει εδώ και μια δεκαετία τουλάχιστον. Τώρα… για τις ατομικές διαφορές. Κάποιος, λόγω ιδιοσυγκρασίας, είναι καλός και τον ευχαριστεί να ασχολείται με τη λεπτομέρεια και την οργάνωση του αρχείου. Ένας άλλος έχει την τάση να επιλέγει περιβάλλοντα εργασίας που έχουν να κάνουν με δημόσιες σχέσεις: να απαντά στα τηλέφωνα, κλπ. αφού είναι περισσότερο εξωστρεφής από κάποιον άλλο. Ένας τρίτος που θα ήταν, φερειπείν, περισσότερο καχύποπτος και αυστηρός σε θέματα ηθικής, θα μπορούσε να ήταν περισσότερο αποτελεσματικός στην εξακρίβωση τυχόν ατασθαλιών. Κάποιος άλλος, που έχει μια περισσότερο αγχώδη προσωπικότητα από τον μέσο όρο, βιώνει τις εργασίες που επιφέρουν άγχος σαν ένα καθημερινό μαρτύριο… Αυτό που θέλω να πω είναι, ότι αν βάλεις όλους να κάνουν την ίδια εργασία, κάποιοι θα την κάνουν καλά, κάποιοι όχι, ενώ οι περισσότεροι θα βιώνουν μια ψυχική επιβάρυνση που, σε βάθος χρόνου, θα μπορούσε να τους οδηγήσει σε, εν δυνάμει, προβλήματα ψυχικής υγείας (πχ χρόνιο άγχος). Συνεπώς ο σεβασμός των ατομικών διαφορών, όχι μόνο δεν αποβαίνει σε όφελος της επιχείρησης (ιδιωτικής ή δημόσιας, δεν έχει σημασία), αλλά συνεισφέρει θετικά και στην ευεξία του εργαζόμενου (λιγότερες αρνητικές σκέψεις και κακή διάθεση κλπ.) και άρα στην παραγωγικότητά του αλλά και δεν επιβαρύνει οικονομικά το Δημόσιο Σύστημα Υγείας. Τελικά, με χιουμοριστική διάθεση, θα έλεγα ότι είναι πολύ δύσκολο να είσαι ένας επιτυχημένος και παράλληλα συνειδητοποιημένος καπιταλιστής!

​

Στο βιογραφικό σας στο βιβλίο, αναφέρετε ως έννοια την «επιθυμία του κατανοείν». Τι σημαίνει για εσάς και ποιος ο ρόλος της στην κινητοποίηση των ανθρώπων προκειμένου να δημιουργήσουν και να εξελιχθούν;

Ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται από μια έμφυτη περιέργεια για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Δείτε ένα νήπιο, πώς αρχίζει να γνωρίζει τον κόσμο… αργότερα δείτε πώς προσπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο… Τα μικρά παιδιά αντιλαμβάνονται τον κόσμο από τη δική τους οπτική γωνία (εγωκεντρισμός) με τρόπο που μοιραία οδηγεί σε μια λανθασμένη ερμηνεία διαφόρων φυσικών φαινομένων (βλ. ανιμισμός). Αυτή η επιθυμία για κατανόηση του κόσμου μας είναι λοιπόν έμφυτη. Στην ψυχοθεραπεία βλέπουμε πολλές φορές τέτοιους “λανθασμένους” τρόπους σκέψης π.χ τα παίρνουμε όλα επί προσωπικού, είμαστε σίγουροι για το τι σκέπτεται  ο άλλος (μαγική σκέψη) κλπ. Όταν μιλώ για την “ευτυχία του κατανοείν” έχω στον νου μου το εξής: όταν ήμουν στο Πανεπιστήμιο, συνήθιζα να ξοδεύω πολύ χρόνο στη βιβλιοθήκη για να βρω υλικό να τεκμηριώσω μια πανεπιστημιακή μου εργασία. Ανοίγοντας ένα βιβλίο, εκτός από αυτό που αρχικά έψαχνα, με συνέπαιρνε η ανάγνωσή του και διάβαζα πολλά περισσότερα, απ’ όσα χρειαζόμουν. Ε, σας πληροφορώ ότι έτσι έμαθα πολύ περισσότερα απ’ ότι την καθαυτή συγγραφή της μελέτης μου… και το βασικότερο, ότι χωρίς να το καταλάβω, αυτή η συνήθεια με βοήθησε να δημιουργήσω μια πληρέστερη εικόνα της επιστήμης μου, να κατανοήσω καλύτερα τις σχέσεις που τη διέπουν.  Δείτε την ευτυχία που βιώνετε μέσα από την εμπειρία του φαινομένου που ονομάζουμε “aha experience”: την κοινή ανθρώπινη εμπειρία της ξαφνικής κατανόησης ενός προηγουμένως ακατανόητου προβλήματος ή έννοιας. Η συναισθηματική δηλαδή αντίδρασή μας τη στιγμή που “εμφανίζεται” μπροστά μας η απάντηση ενός ερωτήματος που μας απασχολεί, μοιάζει με αυτή της στιγμιαίας ευτυχίας. Συνεπώς η ευτυχία του κατανοείν, στο μυαλό μου τουλάχιστον, αναφέρεται σε αυτόν που είναι ικανός να επιδείξει ένα αυθεντικό ενδιαφέρον όχι μόνο για την κατανόηση του συνομιλητή του αλλά και αυτού του ίδιου του εαυτού.

​

Ποιο ήταν το έναυσμα για να ασχοληθείτε με την ψυχολογία;

Είναι γνωστό ότι για μένα ήταν η Ρητορική του Αριστοτέλη. Το σημείο που με έκανε να αναρωτηθώ, και τελικά να κάνω στροφή 180 μοιρών σπουδάζοντας ψυχολογία, ήταν η δήλωση που έλεγε ότι οι ανωτέρας κοινωνικής τάξης, οι πλουσιότεροι και πιο δυνατοί θεωρούν ως υποχρέωση αυτού που βρίσκεται σε πιο αδύναμη θέση να τους ικανοποιήσουν μια “χάρη”. Όταν όμως ο αδύναμος τους ζητήσει να ανταποδώσουν, οι πρώτοι δεν το θεωρούν υποχρέωσή τους αλλά αντίθετα ίσως και να εκνευριστούν τα μάλα από τέτοιες συμπεριφορές. Υποθέτω ότι κάτι τέτοιο αυτόματα, κατά τη γνώμη μου, και υπό την επίδραση γνωσιακών διαστρεβλώσεων όπως αυτή της γενίκευσης, της καταστροφοποίησης και της διχότομης σκέψης, θα μπορούσε να συνεισφέρει στην εγκαθίδρυση μια κοινωνικής αντιπαλότητας που, συν τω χρόνω, παγιώνει τη στερεοτυπικά λεγόμενη πάλη των τάξεων. Με τον ίδιο ακριβώς μηχανισμό που βλέπουμε όταν σε μια παρέα που απαρτίζεται από “ομοιοπαθείς” παραπονεμένες συζύγους, το κάθε μέλος της παρέας επιχειρηματολογεί για τον “αναίσθητο” σύζυγο με τρόπο που στο τέλος έχει εδραιωθεί συλλογικά μια διαστρεβλωμένη άποψη για το άλλο φύλο, στηριγμένη σε προσωπικά, επιλεγμένα, αρνητικά βιώματα. Τόσο η κοινωνική, όσο και η οργανωσιακή ψυχολογία, όχι μόνο έχουν τεκμηριώσει με προσεκτικά σχεδιασμένα κοινωνικά «πειράματα» τέτοιες τάσεις αλλά κι έχουν μελετήσει τα αρνητικά,  και σε κάποιες περιστάσεις, τα ολέθρια αποτελέσματά τους.    Εν ολίγοις, το έναυσμά μου για την ενασχόλησή μου με την ανθρώπινη ψυχολογία, είχε και πολιτικό πρόσημο, και τελικά με έχει οδηγήσει στη θεώρηση αρκετών αρνητικών κοινωνικών φαινομένων ως αποτέλεσμα, μια απόρροια ατομικών ψυχολογικών διεργασιών και καταστάσεων. Συνεπώς πιστεύω ότι αν θέλουμε να παρέμβουμε και να επιλύσουμε κάποια κοινωνικά προβλήματα, θα πρέπει να παρέμβουμε στοχευμένα σε επίπεδο ψυχικής υγείας από πολύ νωρίς. Έχοντας ως δευτερογενές όφελος, μια τεράστια οικονομία κλίμακος (αφού η καθυστερημένη αντιμετώπισή τους, στοιχίζει πολλαπλάσια στους πάντα υπολειπόμενους κρατικούς προϋπολογισμούς σε σχέση με τα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει).

​

Έχετε δημιουργήσει μια εφαρμογή για κινητά η οποία σχετίζεται με την καταγραφή των περιστατικών που προκάλεσαν θυμό. Πείτε μας περισσότερα γι’ αυτήν.

Πρόκειται για μια εφαρμογή σε Android κινητά τηλέφωνα που ελπίζω κάποια στιγμή (εξαρτάται από τις πωλήσεις του βιβλίου) να γίνει και για iPhones. Όπως ακριβώς το βιβλίο στηρίζεται σε ένα ψυχοθεραπευτικό γνωσιο-συμπεριφοριστικό πρωτόκολλο για την αντιμετώπιση του προβληματικού θυμού, έτσι και η εφαρμογή είναι μια παραλλαγή του ημερολογίου δυσλειτουργικών σκέψεων που χρησιμοποιείται κατά κόρον για την αλίευση των αυτόματων σκέψεων και τη περαιτέρω σχετική παρέμβαση σε ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο. Ωστόσο, ακόμα και μια παρέμβαση σε ένα τέτοιο επίπεδο μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα αποτελεσματική. Η εφαρμογή καλεί τον χρήστη να περιγράψει την κατάσταση που πυροδότησε έναν δυσλειτουργικό θυμό και μετά εμφανίζει διαδοχικά ερωτήσεις που τον βοηθάνε να βάλει τα πράγματα σε μια σειρά. Οι ερωτήσεις μπορούν να απαντηθούν, όχι απαραίτητα με τη σειρά που εμφανίζονται, αλλά τη στιγμή που ο χρήστης αισθάνεται άνετα κι έχει δουλέψει πάνω στον εαυτό του, με βάση το βιβλίο και αναλογιζόμενος σχετικά με το ερώτημα και το γεγονός που του προκάλεσε τον θυμό. Η κακή διάθεση προκαλεί ακόμα περισσότερες αρνητικές σκέψεις οι οποίες τρόπον τινά επιβεβαιώσουν μια προβληματική πεποίθησή του είτε για τον εαυτό του, είτε για τους άλλους, είτε για τον κόσμο και την κοινωνία γενικότερα. Κατά μία έννοια, η εφαρμογή λειτουργεί εποικοδομητικά, βοηθώντας τον χρήστη αφενός να μην εμπλακεί σε έναν τέτοιο ανώφελο φαύλο κύκλο κι αφετέρου να χρησιμοποιήσει αυτήν την ενέργεια προκειμένου να μετατρέψει ένα αρνητικό γεγονός σε κάτι θετικό. Έτσι, διαβάζοντας το βιβλίο, ο αναγνώστης μετατρέπεται σε έναν, εν δυνάμει επιστήμονα του εαυτού του, και ακόμα περισσότερο, σε έναν αλχημιστή που έχει τη μέθοδο για να μετατρέπει σβώλους κάρβουνου σε χρυσό!

​

Έχετε, επίσης, αναπτύξει το CBTWebHelper. Μπορείτε να μας πείτε τι ακριβώς είναι και ποιος είναι ο σκοπός του;

Όπως ίσως ξέρετε από άλλες συνεντεύξεις μου, είμαι αυτοδίδακτος προγραμματιστής ηλεκτρονικών υπολογιστών από τη δεκαετία του ‘90. Και μου άρεσε να δημιουργώ εφαρμογές που με βοηθούσαν στην καθημερινότητά μου. Μάλιστα, κάποιες από αυτές είχαν γίνει και επιτυχημένα εμπορικά προϊόντα της εποχής. Το CBTWebHelper έχει παρόμοιο κίνητρο, μόνο που επέλεξα να το διαθέτω δωρεάν ως ένα σημαντικό βοήθημα στην πρακτική της Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας και των απομακρυσμένων συνεδριών. Διευκολύνει τον θεραπευτή στη συνεργασία του με τον θεραπευόμενο με μια ποικιλία τρόπων. Υποστηρίζεται δε, από μια εφαρμογή που επιτρέπει στον ανώνυμο χρήστη του διαδικτύου να συμπληρώσει ερωτηματολόγια και να πάρει μια αναφορά σχετικά με τα επίπεδα της ψυχολογικής του ευεξίας, τα δυνατά σημεία της προσωπικότητάς του ή να δει περιοχές δυσκολιών στην επικοινωνία του σε οικογενειακό πλαίσιο. Στη βάση αυτών, μπορεί αν θέλει, να επιλέξει θεραπευτή και να στείλει ανώνυμο μήνυμα μέσω της πλατφόρμας για μια πρώτη συμβουλή. Πάντα ανώνυμα, ο συγκεκριμένος θεραπευτής, μέσω της πλατφόρμας, μπορεί να κάνει μια επισκόπηση των ερωτηματολογίων και να τον κατευθύνει κατάλληλα, να δώσει δηλαδή μια πρώτη συμβουλή. Η εφαρμογή πλαισιώνεται και από ερωτηματολόγια σχετικά με τον θεσμό της αναδοχής παιδιών. Ειναι  μια προσπάθεια της πλατφόρμας να ενισχύσει το θεσμό της αναδοχής παιδιών, μια κορυφαία πράξη κοινωνικής αλληλεγγύης και προσφοράς αλλά και προσωπικής ηθικής ικανοποίησης, σε παιδιά που έχουν βιώσει ή βιώνουν άσχημες καταστάσεις για τις οποίες ούτε ευθύνονται, ούτε  επέλεξαν. Θα παρακινούσα τους αναγνώστες σας να κάνουν μια επίσκεψη και να μάθουν λίγα περισσότερα πράγματα για τον εαυτό τους στο  https://www.cbtwebhelper.net/knowyourself/  συμπληρώνοντας τα ανάλογα ερωτηματολόγια. Είναι μια αμιγώς κοινωνική πρωτοβουλία που θέλει να αυτοχρηματοδοτείται από εθελοντικές δωρεές των μελών της ευρύτερης κοινότητας.

​

Στην περίοδο που διανύουμε εν μέσω πανδημίας και πολλαπλών lockdown, προκαλούνται διάφορες ψυχικές διακυμάνσεις. Δεν είναι λίγες οι φορές που βλέπουμε έντονα ξεσπάσματα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα οργισμένα σχόλια ή γεμάτες αγανάκτηση αναρτήσεις στα social media. Πιστεύετε ότι ο θυμός είναι ένα από τα κυρίαρχα συναισθήματα αυτής της περιόδου; Γενικότερα, όλα αυτά τα συναισθήματα μπορούν να διοχετευτούν κάπου δημιουργικά ή να γίνει μια εποικοδομητική διαχείρισή τους;

Πρόσφατα δημοσιεύτηκε μια έρευνα που συνδέει ναρκισσιστικά σύνδρομα με τα φαινόμενα που παρατηρούμε σχετικά με την παραβίαση των κανόνων COVID-19. Ο θυμός ήταν ήδη ένα από τα κυρίαρχα συναισθήματα, λόγω των πολύχρονων και δυσβάσταχτων μνημονίων, που σε τελική βάση ο απλός εργατοϋπάλληλος, ο τελευταίος τροχός της αμάξης, φέρει την ελάχιστη ευθύνη. Όμως, εν μέσω COVID-19, έχουν δημιουργηθεί οι συνθήκες για επιπλέον θυμό… Το θέμα είναι η διάθεση… η καλή διάθεση προϋποθέτει έναν σωστό κι εποικοδομητικό τρόπο σκέψης, κι αυτή με τη σειρά της αποτελεί προϋπόθεση για να εφεύρει κάποιος δημιουργικούς τρόπους εκτόνωσης της έντασης, που δημιουργούν οι ανεπιθύμητες καταστάσεις, με επωφελή και εποικοδομητικό τρόπο. Αν μη τι άλλο, η ανθρώπινη φύση χαρακτηρίζεται από μια εφευρετικότητα που δύσκολα συναντάμε σε άλλα όντα. Συνδυάστε αυτή την εφευρετικότητα με την αγάπη και την φροντίδα και ιδού το θαύμα!

​

Ποιες είναι κατά τη γνώμη σας οι μεγαλύτερες προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει ο σύγχρονος άνθρωπος;

Μάλιστα, το ερώτημα του 1.000.000 δολαρίων! Φοβάμαι ότι στο ερώτημα αυτό δε θα αποφύγω την κοινοτυπία. Νομίζω ότι αν δεν γίνει υπερ-άνθρωπος τουλάχιστον η πρόκληση είναι να παραμείνει Άνθρωπος. Αν κάποια από τα δεινά μας μπορούμε να τα αναζητήσουμε στην απομάκρυνση του ανθρώπου από τη Φύση, φανταστείτε τα δεινά που θα προκαλέσει η απομάκρυνση/απομόνωση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Η έννοια του Υπερανθρώπου εδώ, συμπίπτει με την έννοια του Υπερανθρώπου του Νίτσε αλλά με τη διαφορά, ότι εγώ αναφέρομαι σε εκείνην την κατάσταση όπου ο άνθρωπος έχει υπερβεί τα εγγενή ελαττώματά της ανθρώπινης φύσης του: την ανασφάλεια, τη ζήλεια, την τάση για κυριαρχία έναντι του άλλου, την απληστία του, την εν δυνάμει παρανοϊκή φύση του, γέννημα-θρέμα της αλαζονείας του, ότι μπορεί να συμπεριφέρεται ως άλλος, επίγειος Θεός, άρχοντας του ανθρώπινου μικρο-σύμπαντός του.… Εν ολίγοις μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει ο σύγχρονος άνθρωπος είναι να αντισταθεί στην ολοκληρωτική αλλοτρίωσή του. Ο μόνος τρόπος, κατά τη γνώμη μου, θα ήταν η καθιέρωση μιας ηθοπαιδείας που ομοιάζει πολύ με αυτήν που υποστηρίζει και επιχειρηματολογεί και αγωνίζεται ο Θεοδόσης ο Τάσιος. Άλλο παιδί όταν μεγαλώσει θα γίνει υπάλληλος, άλλος επιχειρηματίας, άλλος καθηγητής, άλλος λιγότερο κι άλλος περισσότερο επιτυχημένος στον κοινωνικο-οικονομικό στίβο. Άλλη η κοινή τους παιδεία και η παίδευσή τους στις διαχρονικές αξίες της ορθής επικοινωνίας, αλληλεγγύης, κατανόησης των αναγκών του άλλου θα είναι το υπόστρωμα που αντί να κατακερματίζει κοινωνικά θα ενώνει ανεξάρτητα από φυλή, σεξουαλικό προσανατολισμό και πολιτικές πεποιθήσεις. Και θα συμβιώνουν και θα λύνουν τα κοινά τους προβλήματα, μέσα από μια εποικοδομητική κοινωνική θέση-αντίθεση-σύνθεση. Αντικαθιστώντας με τον τρόπο αυτό τον απαξιωτικό λόγο και την ανορθολογική επιχειρηματολογία  όντας δεσμευμένοι σε κοινή δράση για συνεχή πρόοδο χωρίς τη δαμόκλεια σπάθη κανενός νόμου. Θα είναι, αυτή, η εγκαθίδρυση ενός εσωτερικού νόμου στο κάθε πολίτη, που θα είναι δύσκολο να παραβεί.  Θα τολμήσω να πω ότι σε μια τέτοια προσέγγιση του μέλλοντος, η γνωσιοσυμπεριφοριστική παιδεία αποτελεί ισχυρό κρίκο της αλυσίδας για κοινωνική ευημερία και ισχυρή οικονομική ανάπτυξη.

​

​